W świecie, w którym granice między designem, rzemiosłem a sztuką coraz bardziej się zacierają, postanowiliśmy jasno określić, czym dla nas jest sztuka użytkowa – i dlaczego nie utożsamiamy jej ani z dizajnem przemysłowym, ani z tradycyjnym rzemiosłem.
W którą kategorię wpisujemy się jako stowarzyszenie TWÓR?
W Stowarzyszeniu TWÓR przyjmujemy świadomie zawężone rozumienie pojęcia sztuki użytkowej. Dla nas nie jest to ogólna kategoria, która obejmuje wszystko – od przemysłowych krzeseł po grafiki reklamowe – lecz obszar, który znajduje się na styku funkcji użytkowej i indywidualnej ekspresji artystycznej. Sztuka użytkowa to forma twórczości, która łączy funkcję przedmiotu z wyraźnym przekazem estetycznym, emocjonalnym i często narracyjnym. Jest to autorski, emocjonalny, spontaniczny akt twórczy, który wykracza poza schematyczne projektowanie. Obiekty tego rodzaju najczęściej powstają w krótkich, limitowanych seriach lub wręcz jako jednostkowe egzemplarze. Cechuje je eksperymentalna forma, często balansująca między rzeźbą a przedmiotem codziennego użytku, oraz głęboka świadomość materiału i procesu twórczego.
Nie utożsamiamy sztuki użytkowej z dizajnem przemysłowym ani wzornictwem seryjnym. Interesują nas obiekty tworzone z wewnętrznej potrzeby wyrażenia myśli – nie z wykresów sprzedaży czy tabel kosztów. Traktujemy ją jako osobisty dialog artysty z materiałem: przedmiot ma być nośnikiem emocji i historii, a dopiero w drugiej kolejności narzędziem codziennego użytku.
Dlaczego w świecie akademickim i muzealnym pojęcie sztuki użytkowej jest rozumiane szerzej?
W środowisku akademickim, w muzeach i instytucjach (np. MoMA) oraz w dokumentach organizacji międzynarodowych, takich jak UNESCO, pojęcie sztuki użytkowej ma często szersze znaczenie niż to, które przyjmujemy w TWÓR. W takim ujęciu obejmuje ono zarówno unikatowe, autorskie obiekty, jak i projekty przeznaczone do masowej produkcji, w tym klasyczny design przemysłowy.
Geneza tego szerokiego podejścia sięga początków XX wieku, kiedy to powstały ruchy i instytucje mające na celu zbliżenie sztuki do życia codziennego. Jednym z pierwszych przełomowych momentów była działalność Deutscher Werkbund, założonego w 1907 roku w Niemczech. Celem tej organizacji było połączenie jakości rzemiosła z możliwościami produkcji przemysłowej. Kilkanaście lat później, wraz z powstaniem szkoły Bauhaus, idea ta została rozwinięta – integracja sztuki, rzemiosła i technologii miała na celu tworzenie funkcjonalnych, estetycznych i dostępnych przedmiotów codziennego użytku, które można było produkować seryjnie. W tym podejściu istotna była nie tylko indywidualna ekspresja artysty, lecz również społeczna użyteczność projektu.
W Stanach Zjednoczonych już w 1913 roku pojawiło się pojęcie „industrial design”, tłumaczone jako „art in industry”, czyli sztuka stosowana w przemyśle. Uczelnie takie jak Carnegie Mellon czy Pratt Institute zaczęły kształcić projektantów łączących wiedzę z zakresu formy, funkcji, materiałoznawstwa oraz technologii produkcji seryjnej. To podejście znalazło odzwierciedlenie także w praktyce muzealnej – muzea sztuki nowoczesnej i designu zaczęły eksponować nie tylko unikatowe przedmioty o charakterze artystycznym, ale również produkty przemysłowe, takie jak krzesła Eamesów czy maszynki do golenia Gillette Atra, traktując je jako estetyczne i kulturowo znaczące obiekty.
W efekcie tego historycznego rozwoju, wiele instytucji do dziś używa pojęcia sztuki użytkowej jako parasolowego terminu, który obejmuje zarówno ceramikę artystyczną, jak i dizajn przemysłowy, zarówno przedmioty powstałe w jednym egzemplarzu, jak i te wytwarzane masowo.
Dlaczego używamy wąskiej definicji sztuki użytkowej?
W Stowarzyszeniu TWÓR przyjęliśmy świadomie węższe rozumienie pojęcia sztuki użytkowej, ponieważ zależy nam na zachowaniu jasności i odrębności naszego pola działania. Uważamy, że w dobie rozmywających się granic między projektowaniem produktu a twórczością artystyczną, szczególnie ważne jest wskazanie, czym różni się dzieło z duszą od produktu z taśmy.
Chcemy wspierać artystów i twórców, którzy nie działają według algorytmów optymalizacji, lecz kierują się potrzebą ekspresji i indywidualnego wyrazu. W naszym podejściu kluczowe znaczenie ma nie tylko końcowy efekt, ale również proces twórczy – jego emocjonalność, refleksyjność i kontakt z materią. Dla nas sztuka użytkowa to przestrzeń bliska sztuce w sensie ideowym, nie tylko funkcjonalnym. To forma, która nie tyle rozwiązuje praktyczne problemy, ile opowiada, skłania do refleksji i niesie wartość symboliczną.
Sztuka użytkowa a rzemiosło artystyczne – podobieństwa i różnice
Wielu osobom pojęcia sztuki użytkowej i rzemiosła artystycznego mogą wydawać się tożsame. My dostrzegamy jednak istotne różnice, które chcemy podkreślić – szczególnie w kontekście późniejszej rekrutacji artystów. Rzemiosło artystyczne koncentruje się przede wszystkim na technicznej biegłości, znajomości tradycyjnych metod i ręcznym wykonaniu przedmiotów. W centrum znajduje się kunszt wykonania, często zakorzeniony w określonym dziedzictwie kulturowym lub lokalnym. Przedmioty tworzone w ramach rzemiosła artystycznego mogą mieć charakter użytkowy lub dekoracyjny, ale ich forma zwykle wynika z tradycji, a nie z potrzeby eksperymentu czy narracji.
Sztuka użytkowa, jak ją rozumiemy w TWÓR, również zakłada ręczne wykonanie i wysoką jakość, ale kładzie nacisk na aspekt koncepcyjny. Nie chodzi nam o odtwarzanie wzorców, lecz o autorskie podejście – indywidualny język formalny, emocjonalny wymiar pracy, eksperyment z materiałem i formą. Jest to proces bardziej projektowo-artystyczny niż warsztatowy. Rzemiosło skupia się na technice, sztuka użytkowa – na przekazie.
Mimo tych różnic, oba obszary mają wiele punktów stycznych. Zarówno sztuka użytkowa, jak i rzemiosło artystyczne odrzucają masowość i anonimowość produkcji. W obu nurtach ważna jest obecność twórcy – jego wizji, intencji i ręki. Oba posługują się materią w sposób świadomy i niepowtarzalny. Współcześnie coraz częściej się przenikają, zwłaszcza w ramach takich zjawisk jak New Craft, Collectible Design czy projektowanie narracyjne. Tradycyjne techniki bywają dziś wykorzystywane w służbie współczesnej, autorskiej formy, a granice między rzemiosłem a sztuką użytkową bywają płynne i inspirujące.